https://ru.egemen.kz/article/221888-mirovozzrenie-abaya-i-marddgani

Мировоззрение Абая и Марджани

Говоря об Абае и его мировоззрении, особенно о формировании его «восточного», религиозного направления, невозможно не сказать об исторических личностях, повлиявших на него. Вполне очевидно, что прочитанные книги и учителя, которых казахский мудрец встретил на своем жизненном пути, в огромной степени поспособствовали его восхождению на общечеловеческий уровень осмысления истины. До того, еще в детстве, он впитал степные традиции и народную философию казахов. Позже, во время обучения в медресе, овладел языками и впоследствии черпал из сокровищниц мысли Востока и Запада. Одной из выдающихся личностей, повлиявших на становление Абая, был сын татарского народа Шигабутдин Марджани (1818-1889).

Ш. Марджани был одним из отцов-основателей джадидского реформистского движения среди мусульман Российской империи в конце XIX века. В предисловии специального сборника, вышедшего в 1915 году, ученики Ш.Марджани писали о нем: «Несмотря на то, что идеи Шигабутдина Марджани по обновлению методики образования встречали сильное сопротивление, все они нашли поддержку в среде простого народа, его мысли и идеи дали новое направление развитию общества. Так, распространенное представление о совершенстве бухарских медресе было подвергнуто сомнению, была выявлена необходимость обновления школ и медресе. Мыслители и представители интеллигенции быстро поняли задачи этого движения, в результате чего лед треснул, и преподавание в школах перешло на новую методику. Марджани-хазрат оказал большое влияние на таких основоположников джадидизма, как Исмаил Гаспыралы, Галимджан Баруди, Хайруллах-хазрат Османи, Хади-эфенди Атласи, Ахмад-бай и Гани-бай, и потому считается первым учителем, призвавшим народ к обновлению, к движению джадидизма».

Общий сын казахского, татарского и башкирского народа, поэт и прогрессивный мыслитель Акмулла воспел Шигабутдина Марджани в таких строках:

«Брат, прошу, обращаясь с приветствием:

Посмотри, Марджани – это путеводная звезда.

Если ее не будет, заблудишься, не найдя киблу,

В темноте не зная верное направление, собьешься с пути».

Ш. Марджани оказал большое воздействие на Абая, а также на формирование национального мышления в новом формате, впоследствии нашедшего воплощение в деяниях лидеров «Алаш». Поэтому для того, чтобы в полной мере понять Абая и его мировоззрение, мы должны обратиться к той школе и учителям, от которых он почерпнул свои знания и идеи. 

Авторитетный казахский ученый Акжан Машанов, глубоко исследовавший созвучие идей Абая и Марджани, в своем труде «Аль-Фараби и Абай» говорит следующее: «В медресе Каркаралинска и Семипалатинска преподавали люди, обучавшиеся непосредственно у самого Марджани. Именно поэтому в трудах Абая часто идет речь о вопросах, которые в свое время поднимал Марджани». И это – правда. Один из выдающихся учеников Марджани, Кашафеддин бин Шахимардан до конца своей жизни был имамом и преподавателем медресе в Каркаралинске, где он обучал детей, и таким образом способствовал распространению идей Марджани в казахской степи.

Казахский литератор и общественный деятель Буркит Исхаков писал, что Чокан Уалиханов, ставший яркой звездой Востока, тесно общался с Марджани, а также был близким другом его ученика, Хусаина Фаизханова – знатока арабского, персидского и тюркских языков, преподавателя Петербургского и Казанского университетов. Труды Х. Фаизханова в области востоковедения в свое время очень высоко оценивали такие академики, как В.Вельяминов-Зернов и В. Бартольд. По данным известного казахского ученого-филолога Ануара Дербисалина, Х. Фаизханов близко общался также с Ибраем Алтынсариным – еще одним великим представителем казахского народа. Фаизханов несколько раз встречался с Ибраем в Оренбурге, много говорил с ним и нашел полное дружеское взаимопонимание, несмотря на большую разницу в возрасте. И практически невозможно представить, что во время этих встреч Ибрай мог не познакомиться с идеями Марджани. Поэтому мы воспринимаем Марджани как очень крупного мыслителя и ученого, повлиявшего на формирование таких выдающихся сынов казахского народа, как Чокан, Ибрай и Абай.

Шигабутдин Марджани родился 3 января 1818 года в ауле Ябынчи на территории современного Татарстана. Первоначально он научился грамоте от своего отца Бахаутдина, получившего образование в Бухаре, а затем в 6-летнем возрасте поступил в медресе. Так он начинает обучаться арабскому языку в свои 6-10 лет. В 16 лет он начинает исполнять обязанности помощника преподавателя в отцовском медресе. Уже тогда Марджани, будучи глубоко набожным, при этом подвергает критическому осмыслению труды ученых, которые он изучает. По этой причине в этот начальный период своего учительства Марджани осознаёт все недостатки традиционной системы обучения, у него появляется сильное стремление оставить учительство и самому получить качественное образование в Бухаре.

В возрасте 21 года, в 1839 году он отправляется в Бухару и начинает обучение у известных религиозных ученых своей эпохи. Однако после одного-двух лет учебы он понимает, что не продвинулся далеко в своих познаниях и в целом не получил от Бухары того, что ожидал. В то время в Бухаре придавалось значение только узкому кругу религиозных наук. Поэтому Марджани в период своего обучения в Бухаре внимательно изучает бухарские медресе и недостатки в их системе обучения.

В своем труде «Вафият аль-аслаф уа тахият аль-ахлаф», изданном в Казани в 1883 году, он так описывал это: «По части преподавания наш народ считает образцом Бухару. Однако и народ, и правительство Бухары малосведущи в вопросах образования, судебная система там не упорядочена, и в системе преподавания также нет порядка. По синтаксису они изучают «Шерх-и Кафие-и Молла Жами» (комментарии Абдуррахмана Джами на книгу Ибн-и Хаджиба «Кафие»), и занимаются этим три года, причем не по порядку, а от конца к началу, и пропуская самые важные разделы. По предмету «Логика» несколько раз проходят вводную часть книги «Шамсия», после этого уделяют внимание комментариям и знакам, и так проходит два года. Начиная с книги «Тахзиб» («Исправление»), целый год отводят для разъяснения слов «аль-хамду ли-Ллах» («хвала Аллаху»), эта дисциплина называется «Бахс-и Хамд». Однако какое отношение к науке о логике имеют эти вопросы восхваления Аллаха, прямого пути, а также ссылки и разбор текстов? В чем причина такого положения? Я не смог получить ответа на эти вопросы. В Бухаре нет никаких знаний по таким наукам, как философия, география, история, положение дел в мире. Все эти вещи не считаются необходимыми науками. И люди с искренним устремлением к знаниям редко встречаются в Бухаре».

Тот факт, что Абай критиковал традиционную систему образования и преподавания в медресе («сегодня преподавание наук следует традиции старых медресе, и для нашего времени это бесполезно»), говорит о том, что сам он придерживался джадидского направления, основанного Марджани. Поэтому Абай указывал на то, что казахским детям необходимо, в первую очередь, учиться читать и писать на родном и понятном тюркском языке, а не на арабском и персидском: «В наше время муллы не любят само имя мудреца. Это происходит от невежества или от дурных наклонностей, ведь «душа человека склонна ко злу». Большинство их учеников, если им удается немного выучить арабский и персидский языки, а также немного обучиться риторике, бывают чрезвычайно довольны собой. Стараясь украсить свои проповеди, они добавляют от себя, и в итоге не только не приносят пользу людям, но даже причиняют различного рода вред, своей гордыней сбивая общину с правильного пути».

Итак, Ш. Марджани, чьих надежд не оправдала Бухара, самостоятельно начинает независимые исследования. За 11 лет в Бухаре (1838-1849) значительную часть времени он проводит за изучением редких, ценных книг в библиотеках. Он отправился также в Самарканд (1843-1845 гг.), где познакомился с известным ученым и кадием Абу Саидом, и работал в его богатой библиотеке. Там Марджани изучал труды имама Газали, которые сильно повлияли на его взгляды. Среди книг, которые прочитал Марджани в Самарканде, были такие труды Газали, как «ат-Тафрик байн-аль-Ислам уа-з-Зындыка», «әл-Мункиз мин-ад-Далал», «Кимия-и Са’адат», «ал-Маднун бих ‘ала гайри ахлихи». Следует особо отметить, что книги имама Газали особенно сильно повлияли на Марджани, поскольку имам Газали был не только великим ученым-алимом, но также крупным мыслителем и глубоким знатоком суфизма.  Марджани взял для себя за основу его прогрессивные взгляды, и не случайно поэт Акмулла сравнивал самого Марджани с Газали:

«Даже если кто-то будет добродетельным, как Газали,

Это Вы – тот, кто сможет написать о его несостоятельности»

(намек на знаменитое произведение имама Газали «Тахафут ат-тахафут» - «Несостоятельность несостоятельности»).

(«Ол пазыл Ғазалидей болса-дағы,

Реддіне теһафүкттер жазар сізсіз»)

Находясь под влиянием Газали, Марджани, как и его учитель Курсави, критиковал знатоков каляма (спекулятивное богословие).

«Ақылмен хауас барлығын

Білмейдүр, жүрек сезедүр,

Мұтакәллимин, мантиқин

Бекер босқа езедүр».

«Разум и страсть всего не познают,

Лишь сердце чувствует.

Знатоки калама и логики

Лишь говорят пустые слова»,

- эти строки Абая с жесткой критикой знатоков логики и каляма показывают, что и Абай, через Марджани, был знаком с трудами Газали. Одна из наиболее важных книг Марджани, его труд «ат-Тарихату-ль-асна уа-ль-акидату-ль-хусна», написан именно в рамках полемики с калямистами и в качестве ответа им со стороны ученого.

В период жизни в Самарканде Марджани переписал для себя такие книги, как «...фи улуму-ль-Құран», «Мизат-и Шарани», «Фатху-ль-кадир», «Шарх-и хидая», «Шарх-и меват», «Фусул-и ситта», «Асфар-и Арба’» Ширази, «Шифа уа ишарат» Абу Али ибн Сины, тафсир Кадия Байдауи, а также некоторые книги таких классических авторов, как Шахристани, Ибн Хазм, Суюти, Ибн Араби, Сухраварди. Среди любимых книг Марджани, на которые он опирался в своих трудах, были в том числе книги Джалаладдина Дауани и его ученика Юсуфа Карабаги. На знаменитого Джалаладдина Дауани в свое время ссылался и Абай:

«Это писал знающий раб Аллаха,

Великий ученый Дауани».

Как можно видеть по перечисленным книгам, в свой бухарский период Марджани глубоко изучал духовную науку суфизма – тасаввуф. Он был учеником Ниязкули-ишана Туркмани – одного из знаменитых накшбандийских шейхов этого края, а также Убайдуллаха бин Ниязкули-хазрата. Позже, уже вернувшись из Бухары на родину, он продолжил духовное обучение, став учеником таких суфийских шейхов, как Абдулкадир бин Нияз Ахмад аль-Фаруки аль-Хинди и Мазхар бин Ахмед аль-Хинди-хазрат. В понимании Марджани тасаввуф сыграл для него роль медресе благодаря преподаванию, с одной стороны, науки шариата, а с другой стороны, таких наук, как муджахада и ахлак (этика). Поэтому в своих произведениях Марджани дает глубокую оценку духовной науке тасаввуфа.

Тем не менее, Марджани указывает и на то, что некоторые невежественные шейхи, ища мирских благ, собирают вокруг себя людей, не дают своим ученикам нового направления на пути знаний, и в итоге именно это становится главным препятствием для развития науки и образования. Он критикует корыстных ишанов, которые под прикрытием совершения зикра (поминание Аллаха), а также таваккуля (упование на Аллаха) и принципа довольства малым, в действительности предаются лени и живут за счет своих мюридов.  

В этом контексте понятен и критический взгляд Абая на тарикат: «Если все люди встанут на путь тариката, этот мир рухнет… вступающие на этот путь рискуют оказаться ни с чем…». В те времена среди шейхов и ишанов можно было видеть таких, которые, не поняв глубоко суфийскую науку, жили не трудясь, за чужой счет либо, совсем отрекаясь от мира, полностью отдалялись от народа. Именно вставших на такой путь подвергали критике Марджани и Абай. Однако, если понимать науку суфизма как учение о духовном мире и о господстве сердца, то целью истинного суфизма является воспитание совершенного человека. Совершенный человек или, выражаясь словами Абая, «толық адам» (буквально «полный человек») – это благородная личность, полностью очистившаяся от недостойных человека поступков, внутренний мир которой просветлен и дух возвышен, максимально приблизившаяся к совершенству и к своей изначальной сущности. Совершенный человек – словно путеводная звезда для заблудившихся, мост для находящихся в пути, открытая дверь для потерявших надежду. Его жизненный принцип – выражаясь словами Мауляны Джалаледдина Руми, «быть с Богом, оставаясь среди людей», то есть жить вместе с обществом, проливая на него свет благодати, живущей в его сердце вместе с любовью к Творцу и мудростью. Поэтому совершенный человек отвергает мирское только сердцем, но не уходит от мира. Поскольку, выражаясь словами Абая, «там, где нет жизни – нет и совершенства».

Использование разума тесно связано с чуткостью сердца и его направлением. И в этот момент возрастает творческая способность разума благодаря чистоте сердца, достигнутой благодаря очищению от зла, нравственной красоте и благим делам. Абай – один из тех мыслителей, которые с особым значением говорили о сердце. «Всевышний Аллах бесконечен, а наш разум ограничен. Ограниченный не может сразу познать бесконечное», - говорит Абай. В своих стихах он поясняет:

«Сотворенный не может достичь Творца своим разумом,

Всё, что познано рассудком – лишь мирское»,

- и таким образом указывает на невозможность познать Творца ограниченным разумом творения. «Я на стороне сердца», - говорит Абай, прибегая к сердцу – одному из основных понятий в науке суфизма. Он также ссылается на хадис: «Аллах смотрит не на внешний вид человека и его имущество, а на его сердце».

В связи с этим стоит отметить, что в суфийской науке сердце считается сокровенным центром человеческого существа, его сущностью. Оно – драгоценное сокровище, направляющее человека на прямой путь через божественные веления, оно же – вместилище духовной силы. Сердце, или «глаз в груди», способно проникнуть во внутреннюю суть вещей, почуять сокровенный мир. Окрылившись вдохновением, оно уже не знает границ. Все лучшие качества в человеке заключены в его сердце. Поэтому сердце, не подчиняющееся воле и разуму, считается главным из органов человека.

Путешествие Марджани в Самарканд было плодотворным, в 1845 году он возвращается в Бухару и, поступив в медресе «Мир-Араб», начинает знакомиться с трудами таких великих мыслителей Востока, как Ханафи, Насафи, Тафтазани, Фараби, которые он находит в богатой библиотеке медресе. Впоследствии он глубоко анализирует философские произведения аль-Фараби в своих трудах и дает им высокую оценку. Следуя принципу справедливости, ученый высказывает свое мнение, что Газали необоснованно обвинял Фараби и ошибся в этом. Видимо, именно это имеет в виду Акжан Машанов, когда указывает, что «Абай познакомился с трудами Фараби через работы Марджани».

Изучив различные рукописные книги в библиотеках Бухары и Самарканда, Марджани глубоко изучает также историю. Позже это сильно помогло ему в написании биографий 6057 выдающихся личностей мусульманского мира в его фундаментальном труде «Вафият аль-аслаф уа тахият аль-ахлаф», опубликованном в Казани в 1883 году. Глубокие мысли об истории высказаны им также в знаменитом труде «Мустафад аль-ахбар фи ахуал-и Казан уа Булгар», изданном в Казани в 1897 году. В этой книге Марджани подробно писал обо всех казахских ханах начиная с Жанибек-хана, о биях, о степи Дешт-и Кипчака, а также о трех казахских жузах. Интересно, что в качестве прародителя казахских ханов он указывает Урус-хана, которого называет «Ырыс-ханом». По-видимому, Абай читал и изучал эту книгу Марджани, дающую новый взгляд на историю. Акжан Машанов говорит, что влияние Марджани ясно ощущается в труде Абая «Некоторые слова о происхождении казахов». Он доказывает, что утверждение Абая «казахи происходят от татар, которых по-китайски называют “татан”» совпадает с мнением Марджани. По нашему мнению, эта гипотеза верна.

Вернувшись в Казань в 1849 году, начиная с 1850 года Марджани начинает серьезно заниматься преподавательской деятельностью, а также служит имамом. Его путеводной звездой является истина. Благодаря этому слава о нем быстро распространяется повсюду. Разумеется, это не понравилось другим муллам. В 1854 году несколько мулл написали донос на Марджани. Однако в итоге невиновность ученого была доказана, и его оправдали.

Когда возникали разногласия между Марджани и муллами-кадимистами, то если он давал ответ на тот или иной вопрос, ссылаясь на Коран и Сунну, эти муллы бросались оправдывать себя, делая такие утверждения, как, например: «Марджани объявляет себя муджтахидом, а у нас нет таких намерений, мы только следуем преданию и фикху». А когда Марджани указывал, что следует по своим возможностям и разумению больше читать Коран и хадисы, использовать эти первоисточники и брать назидания оттуда, укрепляя свою веру – в ответ большинство мулл заявляли, что судить на основании Корана и Сунны – это удел муджтахидов, и поскольку сегодня врата иджтихада закрыты, то должно быть достаточно книг поздних ученых.

В 1870 году правительство России издало новый закон, который требовал ввести преподавание русского языка в медресе. Муллы возражали против этого решения. Напротив, Марджани не был против изучения русского языка, и поддержал новый закон. Он обращал внимание на необходимость различных отраслей науки для развития общества, на необходимость светских наук наряду с религиозными, а также на то, что путь к прогрессивной науке Запада проходит через русский язык. Понимая значение русского языка, Марджани девять лет работал преподавателем религии и истории в «Русско-татарской учительской школе», открывшейся 16 сентября 1876 года.

Наряду с глубоким знанием исламской культуры, кругозор Марджани еще более расширили его знакомство с представителями русской интеллигенции, дружеские отношения с такими учеными, как В.В. Радлов, а также его хорошее знание российской системы образования. Марджани обновил методику образования и преподавания своего времени, рекомендовал преподавание многих дисциплин в школах. Он говорил о необходимости преподавания искусства в школах и медресе, преподавания естественных наук Европы, а также изучения русского языка в условиях России. Говоря о русском языке, он особо подчеркивал его необходимость для понимания своего собственного бытия и исламского мировоззрения. В этом контексте можно видеть сходство взглядов Абая и Марджани по поводу русского языка.

Подытоживая, следует сказать, что идеи Марджани послужили основой для движения джадидизма. Поэтому мы считаем, что для глубокого изучения и справедливой оценки мировоззрения Абая, а также смелых прогрессивных идей лидеров Алаш необходимо всестороннее изучение наследия Марджани.

Дархан КЫДЫРАЛИ

https://www.kazpravda.kz/news/mir-abaya/abai-i-ego-posledov

Абай и его последователи

В нынешнем году исполняется 175 лет со дня рождения Абая Кунанбаева. Планируется организовать масштабные мероприятия на государственном и международном уровнях. Если честно, такое шествие не нужно Абаю. Больше всего Абай нужен нам. Как сказал Глава государства Касым-Жомарт Токаев, юбилейные торжества проводятся для расширения нашего кругозора и духовного развития.

Для нас Абай Кунанбаев – поэт, просветитель, мыслитель, основатель новой казахской литературы, переводчик, композитор. В его стихах и «Словах назидания» отражен образ жизни казахов: бытие, мировоззрение, характер, душа, религия, менталитет.

Каждый юбилей Абая – уникальный. Думаю, что каждый человек открывает для себя мир Абая.

Как прогрессивный мыслитель Абай искал пути развития казахского общества. Старался подготовить людей к новым вызовам времени. Почти завершился XIX век, наступило начало ХХ века. Как быть? Куда идти? На что опереться?

Одним из ярчайших трудов Абая Кунанбаева являются «Слова назидания». Произведение состоит из 45 Слов, разных по объему и содержанию. Дословно название «Қара сөздер» переводится как «Черные слова», что имеет определенный смысл.

За свою жизнь Абай глубоко осознал недостатки и минусы казахов. Это лень, самобичевание, дикость, необразованность, отсутствие ответственности и ремесел. И устрашившись, что он не сможет ничего изменить, решил написать об этом. Где-то очень остро, где-то, возможно, слишком жестко… Как бы ни было горько, это был крик души.

«Слова назидания» Абая лежат на моем рабочем столе. Я стараюсь заглядывать в книгу еженедельно. И каждый раз нахожу что-то новое, важное для себя. Несмотря на столетия, строчки, написанные великим мыслителем, до сих пор применимы как в работе, так и в быту. В семье, если возникает спорная ситуация, я цитирую слова Абая, и сразу все становится на свои места.

Перечитывая «Слова назидания», можно познакомиться с особым восприятием мира, найти ответы на многие жизненно важные вопросы.

Например, Слово 41-е: «Тому, кто вознамерился учить, исправлять казаха, нужно обладать двумя преимуществами перед ним.

Первое – иметь большую власть, пользоваться огромным влиянием, чтобы, запугивая взрослых, забирать у них детей и отдавать в учение, направляя одних по одному пути знаний, других – по другому, а родителей заставляя оплачивать их расходы. Девочек достаточно было бы обучить мусульманству, чтобы они были сильны хотя бы в религии. В таком случае можно было бы надеяться: когда состарившиеся родители отойдут от дел, молодое поколение пойдет по правильному пути.

Второе – нужно владеть нес­метными богатствами, чтобы подкупом брать детей у родителей и отдавать их в учение, как было сказано выше.

Никто не обладает властью, способной запугать нынешних людей. Никому не дано богатство, которого хватило бы на то, чтобы задобрить всех родителей.

Не запугав или не подкупив казаха, невозможно уговорить или убедить его в чем-либо. Невежество, доставшееся от отцов, впитавшееся с молоком матери, пройдя сквозь мясо, достигло кос­тей и убило в нем человечность. Между собой у них какие-то ужимки и кривляния, шепотки да двусмысленные намеки, ничего более увлекательного на ум им не приходит. Они пытаются думать, но им некогда сосредоточиться на своей мысли. Говоришь с ними – они и слушать со вниманием не могут; глаза их бегают, мысли разбредаются.

Как жить? Как нам быть дальше?»

Вот эти и другие актуальные вопросы часто волновали поэта. Абай размышляет о положении казахов в преддверии нового столетия, и он ищет пути выхода из тупикового состояния, предлагает определенные установки. Дает направление. Назидания Абая не остались без внимания, большинство его сородичей максимально старались быть готовым к требованиям совершенно новой эпохи.

Как результат, в начале ХХ века появились так называемые «Қазақ оқығандары», то есть новая волна обученных казахов. Из них многие учились в России – в Санкт-Петербурге, в Москве, некоторые окончили высшие учебные заведении в Казани, Уфе, Астрахани, Томске...

Численность и структура, уровень образования и подготовки казахской национальной интеллигенции определялись общест­венным строем и условиями жизни. По неполным данным, в дореволюционном Казахстане насчитывались 3 тыс. учителей, 590 специалистов сельского хозяйства, 244 врача, 393 средних медицинских работника. Малочисленность и нехватка кадров еще более обострились в результате граж­данской войны и иностранной интервенции. Так, к 1919 году на всей территории Казахстана остались всего 33 врача и несколько ротных фельдшеров.

Вопросы развития культуры в казахской степи, начиная со второй половины XIX века, постоянно были в центре внимания казахской интеллигенции. Первым, кто обратил на это особое внимание, был Абай Кунанбаев. Он считал, что важной составляющей культуры любого народа являются образование, уровень грамотности, позволяющие приобщиться к достижениям мировой культуры, войти в число цивилизованных народов.

Для мыслителей, как Абай, такое явление культурной жизни общества, как просвещение, а также связанные с ним вопросы стали основным предметом «Слов назидания».

Национальная интеллигенция на заре ХХ века сформировалась на стыке взаимодействия и контакта двух социумов – русского и чисто традиционного казахского. Как уже сказано выше, большинство представителей национальной интеллигенции получили высшее образование в учебных заведениях России, что наложило отпечаток на их мировоззрение. Другое направление оформилось под влиянием Востока.

Это не могло не отразиться на основных политических течениях в казахской степи начала ХХ века, о чем в свое время писал и Алихан Букейханов: «В ближайшем будущем в степи, вероятно, организуются две политические партии соответственно двум политическим направлениям, складывающимся в киргизской среде. Одно из них может быть названо национально-религиозным, и идеалом его является религиозное единение казахов с другими мусульманами. Другое, западническое направление, видит будущее киргизской степи в сознательном претворении западной культуры – в самом широком смысле этого слова».

По-разному представители этих течений относились, в частности, к вопросу государственного устройства Казахстана. Так называемые западники видели будущее казахов в составе России, но России демократической, свободной от монархической власти.

Наиболее ярко взгляды этой части национальной интеллигенции нашли отражение в первом разделе проекта программы партии «Алаш», который назывался «Форма государства». Среди авторов этого проекта – Алихан Букейханов, Ахмет Байтурсынов, Мыржакып Дулатов и другие. Говоря о демократической федеративной России, авторы проекта значение федерации видели в «объединении равных государств».

В проекте программы говорилось: «В федеративной рес­публике каждое государство будет самостоятельным, но они будут совместно сотрудничать. Каждое из них самоуправляется». Эти тезисы напрямую пересекались с положениями «Декларации прав трудящегося и эксплуатируемого народа», принятой на III Всероссийском съезде Советов в 1918 году, где было четко зафиксировано, что «Советская Российская респуб­лика учреждается на основе свободного союза свободных наций как федерация советских национальных республик».

Авторы проекта предлагали «парламентскую республику с двухпалатной структурой высшего представительного органа: Учредительное собрание и Государственная дума». Эти положения были внове для того времени не только для казахской степи, но и для Цент­ральной России.

О необходимости распространения среди казахов образования и грамотности говорили абсолютно все представители интеллигенции, независимо от своих политических воззрений и пристрастий. В отношении же необходимости и полезности изучения русского языка и русской грамоты мнения и оценки расходились.

Так, представители национальной интеллигенции второй половины XIX века, в том числе и Абай Кунанбаев, положительно оценивали проникновение в казахскую степь русской грамоты и языка.

Наиболее просвещенные казахские интеллигенты начала ХХ века, не отвергая полезности и необходимости получения знаний на русском языке, в то же время всячески радели за сохранение казахского языка и боролись за предоставление права казахам получить образование на родном языке.

Обращает на себя внимание различие в оценках и подходах к решению вопросов развития в Казахстане образования в выступлениях представителей казахской интеллигенции, опубликованных на страницах газет «Дала уалаяты газеті», «Айқап» и журнала «Қазақ». Все представители казахской интеллигенции на страницах дореволюционной печати выявляют одну общую тему – необходимость обучения грамоте казахов.

Казахская интеллигенция начала ХХ века несколько иначе воспринимала проблемы образования казахов и определения роли и места русской грамоты и русской школы в распространении образования в казахской степи. В целом признавая необходимость знания русской грамоты, представители казахской интеллигенции видели тревожные симптомы в расширении влияния русской грамоты и языка среди казахов. Опасения вызывала возможность вытеснения русским языком казахского языка из обращения.

Так, Мыржакып Дулатов в
статье «Государственная дума һәм қазақ» считал, что дети должны иметь возможность вначале изучить родной язык и основы веры, а затем, имея право выбора, самим определить, хотят ли они продолжать изучение родной грамматики либо изучать русскую грамматику и русский язык.

Таким образом, все последователи Абая – в первую очередь казахская национальная интеллигенция – проводили идею о необходимости образования казахов. Называя одним из важнейших направлений развития духовной культуры любого народа, в том числе и казахского, получение образования, приобщение к наукам, чтение газет, книг, Алихан Букейханов особое внимание обращал на решение такой первостепенной задачи, как устройство в казахской степи школ: «Біздің қазақ анау қолжетпестерді қойып, бала оқыту жолында жетемін десе жүз үй ауыл басы 220 сом ақшаға мектеп ұстау керек. Бұл бір үйге 2 сом 20 тиыннан келеді, бұл шығын осы күні бір тоқтының құнына да жетпейді».

Алихан Букейханов, как и Мыржакып Дулатов, выражал тревогу по поводу казахского языка, который с устройством русских школ в казахской степи мог исчезнуть. В своем выс­туплении на Съезде земских городских деятелей в Москве в ноябре 1905 года Алихан Букейханов говорил о праве казахов на получение образования на родном языке: «Я являюсь представителем 4-миллионного киргизского народа… У нас тоже преследуется школа с киргизским языком, нас тоже давит цензура… Ближайшей нуждой киргизов является свобода в употреблении родного языка…»

С упрочением власти большевиков первая волна казахской интеллигенции, так называемые «Қазақ оқығандары», были невольно отодвинуты от активной общественной жизни, многие стали неугодными. Их заклеймили как «враждебно настроенных», «врагов народа». Отношение новой власти к программе партии «Алаш» было однозначным: она была объявлена большевиками буржуазно-националистической.

Объяснялось это нежеланием центра признавать наличие сильной национальной интеллигенции, способной самостоятельно вырабатывать политические документы, способной управлять политической жизнью в казахской степи, что, естественно, могло лишить партийную большевистскую номенклатуру власти в регионе. Отсюда – яростная борьба большевиков с лидерами партии «Алаш» и последующее их физическое истребление.

С приходом Ф. И. Голощекина в 1925 году к руководству крае­вой партийной организацией постепенно началось давление на представителей казахской интеллигенции, особенно тех, кто начал свою общественную и политическую деятельность до 1917 года.

Новой власти стали неинтересны их взгляды на развитие культуры, их знания и навыки, в частности в области просвещения. Острой критике были подвергнуты как практическая деятельность казахской интеллигенции дореволюционной формации, так и их теоретичес­кие взгляды. Вскоре критика переросла в открытые гонения и репрессии против интеллигенции.

Большевистские органы государственного управления, созданные в Казахстане после 1917 года, установили свое монопольное право на организацию деятельности учреждений образования, литературы и искусства. Новая власть не церемонилась с представителями казахской интеллигенции, чьи взгляды ее не устраивали. Это проявилось в волне массовых репрессий, прокатившихся по стране в конце 20-х и 30-х годах ХХ века, практически уничтоживших всю казахскую интеллигенцию, сформировавшуюся в конце XIX – начале ХХ века.

Ильясу Жансугурову принадлежит поэма «Құлагер». Кулагер – это конь, который на скачках в большой аламан-байге мог прибыть первым к финишу, но, к огромному сожалению, был убит недоброжелателями. Точно так, если символизировать, вся казахская национальная интеллигенция, воспитанная идеями Абая, погибла в годы репрессии. Все они тоже не дожили до естест­венного финиша жизни…

А теперь в свете 41-го Слова Абая, о котором я упомянул выше, я хочу провести параллель между Абаем и Нурсултаном Назарбаевым. Два сына казахского народа отчетливо видели будущее. Оба готовили молодое поколение к вызовам времени.

Несомненно, огромная роль в становлении независимой Республики Казахстан принадлежит Первому Президенту Казахстана – инициатору стратегических инициатив, архитектору казахстанской государственности. Нурсултан
Назарбаев выбрал путь пос­тепенного реформирования экономики развития впереди политических изменений. За короткий по историческим меркам отрезок времени Казахстан превратился в самостоятельное, политическое и экономически независимое государство. Это факт.

Думаю, что Первый Президент Казахстана очень внимательно изучал труды Абая. И правильно последовал его советам. Несмотря на трудное для страны время, Нурсултан Абишевич нап­равлял молодых казахстанцев в лучшие университеты мира. Международная стипендия «Болашак», которая уже больше четверти века оказывает поддержку молодым талантам нашей страны, превратилась в международный бренд Казахстана.

С 1993 года страна дала возможность 13 тысячам молодых людей получить зарубежное образование и открыла им дорогу для того, чтобы стать высококвалифицированными специалистами, отвечающими современным требованиям – требованиям ХХІ века. Сегодня выпускники, обучившиеся по программе «Болашак», реа­лизуют сотни разработок и проектов в сфере образования, здравоохранения, культуры, науки и техники и достигают больших результатов.

«Время показало, что мы приняли верное решение, когда учредили программу «Болашак» в самое трудное время для страны. Мы не могли платить пенсии старикам, учителям, врачам и даже армии платить зарплату. Несмотря на это, стали направлять молодежь в лучшие вузы мира. Государство платило за каждого в год от 30 до 50 тысяч долларов», – сказал Нурсултан Назарбаев на открытии Года молодежи.

Как утверждал Абай, «молодое поколение пойдет по правильному пути». Фактически этот путь – путь Абая! Ведь не зря назвал Мухтар Ауэзов свой роман-эпопею именно так – «Путь Абая»!

В своей статье «Абай и Казах­стан в ХХІ веке» Глава государства Касым-Жомарт Токаев написал: «Сейчас мир меняется ежечасно. Во всех сферах ставятся новые задачи и требования. Научные открытия движут человечество вперед. Пришло время умом прорываться вперед. Чтобы не отставать и шагать в ногу с мировыми тенденциями, нам необходимо обеспечить открытость сознания. Этот шаг требует гармонизации прорывных достижений цивилизации с национальными интересами. Мы в такой момент должны отказаться от своих примитивных привычек. «Не убив вранья и сплетен, не сыскать глубоких мыслей и науки», – призывал Абай не зря».

Страну знают по ее героям, великим личностям. В этом плане Абай – фигура, олицетворяющая народ и культуру Казахстана.

Абай – настоящее сокровище казахской культуры, всей тюркской культуры. Я полностью поддерживаю идею Президента Казахстана о том, что Абая нужно представлять как национальный бренд Казахстана.

Согласен с мнением, что члены Правительства, сотрудники министерств и акимы должны учитывать предложения и пожелания граждан при принятии решений по государственным и общественно значимым вопросам. И считаю абсолютно верным, что это является предпосылкой для формирования справедливого общества, о котором в свое время говорил Абай. Опять же это те принципы, которых мы ждали с момента обретения независимости.

АВТОР:

Нурторе Жусип, депутат Сената Парламента РК

10:45, 11 Марта 2020

ateli

Egemen Qazaqstan

https://egemen.kz/article/217247-abay-dgane-xxi-ghasyrdaghy-qazaqstan

Абай және XXI ғасырдағы Қазақстан

   

Биыл Абай Құнанбайұлының туғанына 175 жыл толады. Халқы­мыздың ұлы перзентінің мерейтойын лайықты атап өту үшін ар­найы құрылған комиссия дайын­­дық жұмыстарын бастап кетті. Мемлекет көлемінде және халық­аралық деңгейде ауқымды іс-шаралар ұйымдастыру жоспарланып отыр. Бірақ мұның бәрі той тойлау үшін емес, ой-өрісімізді кеңейтіп, рухани тұрғыдан дамуы­мыз үшін өткізілмек.

Абай Құнанбайұлы ғұлама, ойшыл, ақын, ағартушы, ұлттың жаңа әдебиетінің негізін қалаушы, аудармашы, композитор ретінде ел тарихында өшпес із қалдырғаны сөзсіз. Оның өлеңдері мен қара сөздерінде ұлт болмысы, бітімі, тұрмысы, тіршілігі, дүниетанымы, мінезі, жаны, діні, ділі, тілі, рухы көрініс тауып, кейін Абай әлемі деген бірегей құбылыс ретінде баға­ланды.

Өткен жылы Абайдың шығар­ма­ларынан үзінді оқу эстафетасы өтті. Ләйлім атты оқушы қыз ұсынған бұл елдік шараға мен де қатысып, қолдау көрсеттім. Мектеп оқушыларынан ел азаматтарына, тіпті әлемдік деңгейдегі танымал тұлғаларға дейін зор қызығушылық танытып, лезде іліп әкеткен бұл бас­тама бірнеше айға ұласты.

Соның арқасында бүкіл Қазақ­стан Абай мұрасын тағы бір зерделеп шықты. Бұл – Абайға деген құрмет әрі ұрпақты тәрбиелеудің тиімді тәсілі. Абай жырларын оқу челленджі биыл, ақын мерейтойы тұсында жаңаша жанданады деп сенемін.

Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында қоғамдық сананы қайта түлетудің маңыздылығы туралы айтты. Ұлттық сананы сақтау және оны заман талабына бейімдеу мемле­кеттік маңызы бар мәселеге айналды. Өйткені сананы жаңғырту арқылы ХХІ ғасырда еліміздің тың серпінмен дамуына жол ашамыз.

Осы орайда Абай мұрасының тигізер пайдасы зор деп есептеймін. Ұлы ақынның шығармалары бү­гін де өзектілігін жоғалтқан жоқ. Абай­дың ой-тұжырымдары барша­мызға қашанда рухани азық бола алады.

Сондықтан ұлтымызды жаңғыр­ту ісінде оның еңбектерін басшы­лыққа алып, ұтымды пайдалану жайын тағы бір мәрте ой елегінен өткізген жөн.

Мен бұл мақалада Абай сөзі­нің бүгінгі заманымыз үшін көкей­кестілігі, ақын шығарма­лары­нан халқымыз қандай тағылым алу­ға тиіс екендігі жөнінде жұртшы­лық­пен ой бөліскім келеді.

 Ұлттық болмыстың үлгісі

Жаңғыру – өткеннен қол үзіп, тек жаңа құндылықтарға жол ашу деген сөз емес.

Шын мәнінде, бұл – ұлттық мұра­ларымызды бүгінгі оң үрдістермен үйлестіре дамытуды көздейтін құбы­лыс. Бұл ретте, біз Абайды айналып өте алмаймыз. Себебі ұлы ойшыл осыдан бір ғасырдан астам уақыт бұрын ұлтты жаңғыруға, жаңаруға, жаңа өмірге бейім болуға шақырған.

Елбасымыздың: «Заманалар ауысып, дүние дидары өзгерсе де, хал­қы­мыздың Абайға көңілі айнымайды, қайта уақыт өткен сайын оның ұлы­лығының тың қырларын ашып, жаңа сырларына қаныға түседі.

Абай өзінің туған халқымен мәңгі-бақи бірге жасайды, ғасырлар бойы Қазақ елін, қазағын биіктерге, асқар асу­ларға шақыра береді», – деген өнегелі сөзі ақын мұрасының мәңгілік өсиет ретінде бағаланатынын айқын аңғартады.

Абайдың шығармаларына зер салсақ, оның үнемі елдің алға жылжуына, өсіп-өркендеуіне шын ниетімен тілеулес болғанын, осы идеяны барынша дәріптегенін байқаймыз. Ал ілгерілеудің негізі білім мен ғылымда екенін анық білеміз. Абай қазақтың дамылсыз оқып-үйренгенін бар жан-тәнімен қалады. «Ғылым таппай мақтанба» деп, білімді игермейінше, биіктердің бағына қоймайтынын айтты. Ол «Біз ғылымды сатып мал іздемек емес­піз», – деп тұжырымдап, керісінше, ел дәулетті болуы үшін ғылымды игеру керектігіне назар аударды. Ұлы Абай­дың «Пайда ойлама, ар ойла, Талап қыл артық білуге» деген өнегелі өсиетін де осы тұрғыдан ұғынуымыз қажет.

Бұл тұжырымдар қазір де аса өзекті. Тіпті бұрынғыдан да зор маңызға ие болып отыр. Себебі ХХІ ғасырдағы ғылымның мақсаты биікке ұмтылу, алысқа құлаш сермеу екенін көріп отырмыз.

Ал біздің міндетіміз – осы ілгері көшке ілесіп қана қоймай, алдыңғы қатардан орын алу.

Ол үшін ең алдымен, білім беру саласын заманға сай дамытуымыз керек. Сол мақсатта ауқымды жұмыстар атқа­рыл­ғанымен, отандық білім беру ісінде әлі де олқы тұстар бар. Оны жетіл­діру жолдарын сайлау алдындағы бағдар­ламамда және өткен жылғы тамыз конференциясында нақты атап көрсеттім.

«Педагог мәртебесі туралы» заңның қабылдануы – осы бағыттағы игі бас­тамалардың бірі. Бұл – сапалы білім беру ісін жетілдіруге арналған қадам. Жалпы кез келген қоғамда ұстаз­дың орны бөлек. Мұғалімдер білімді әрі саналы ұрпақ тәрбиелеу ісінде аса маңызды рөл атқарады. Ұстазға құр­мет көрсетіп, қадірлеу – бәріміздің мін­де­тіміз. Сондықтан мемлекет мұғалім мамандығының мәртебесін көтеріп, алаңсыз жұмыс істеуіне жағдай жасауы керек.

Абай айрықша дәріптеген игілікті істің бірі – тіл үйрену. Ақын жиырма бесінші қара сөзінде өзге тілдің адамға не беретініне тоқталып: «Әрбіреудің тілін, өнерін білген кісі оныменен бірдейлік дағуасына кіреді, аса арсыздана жалынбайды», – дейді.

Демек, өзімізден озық тұрған жұрт­пен деңгейлес болу үшін де оның тілін меңгерудің маңызы зор.

Ал қазіргідей жаңа тарихи жағ­дайда бәріміз ана тіліміздің дамуы мен дәріптелуіне назар аударып, оның мәртебесін арттыруымыз керек. Сонымен қатар ағылшын тілін үйре­нуге де басымдық беру қажет. Жаста­рымыз неғұрлым көп тілді меңгерсе, соғұрлым мүмкіндігі кеңейеді. Бірақ олардың ана тілін білуіне баса мән берген жөн. Өскелең ұрпақ, Абай айтқандай, ғылымды толық игерсе, өз тілін құрметтесе әрі шын мәнінде полиглот болса, ұлтымызға тек игілік әкелері сөзсіз.

Қазір әлем күн сайын емес, сағат сайын өзгеруде. Барлық салада жаңа міндеттер мен тың талаптар қойылуда. Ғылымдағы жаңалықтар адамды алға жетелейді. Ақыл-оймен ғана озатын кезең келді. Заман көшіне ілесіп, ілгері жылжу үшін біз сананың ашықтығын қамтамасыз етуіміз керек. Бұл қадам өркениеттің озық тұстарын ұлттық мүддемен үйлестіре білуді талап етеді. Мұндай кезде өзіміздің таптаурын, жадағай әдеттерімізден бас тартуымыз қажет.

Абайдың кейбір қарекеттерге көңілі толмай, «Терең ой, терең ғылым іздемейді, Өтірік пен өсекті жүндей сабап» деп үнемі сыни көзбен қарауының себебі осында.

Ақын ел-жұртын түрлі өнерді игеруге үгіттеді. Соның бәрі уақыттың талабы екенін ол анық аңғарып, ұлтына ертерек үн қатты. Тіпті қазір айтып жүрген интеллектуалды ұлт қалыптастыру идеясы Абайдан бастау алды деуге болады. Ұлы ойшыл әр сөзімен ұлттың өресін өсіруді көздеді.

Сондықтан Абайды терең тануға баса мән бергеніміз жөн. Абайды тану – адамның өзін-өзі тануы. Адамның өзін-өзі тануы және үнемі дамып отыруы, ғылымға, білімге басымдық беруі – кемелдіктің көрінісі. Интеллектуалды ұлт дегеніміз де – осы. Осыған орай, Абай сөзі ұрпақтың бағыт алатын темірқазығына айналуы қажет.

Абай қазақтың әр баласын ұлт­жанды азамат етіп тәрбиелеуге ша­қыр­ды. Оның мұрасы – парасатты пат­риотизмнің мектебі, елдікті қадірлеудің негізі. Сондықтан азаматтарымыздың көзі ашық болсын десек, Абайды оқу­дан, ақын өлеңін жаттаудан жалық­паған жөн.

Біз елді, ұлтты Абайша сүюді үйре­нуіміз керек. Ұлы ақын ұлтының кемшілігін қатты сынаса да, тек бір ғана ойды – қазағын, халқын төрге жетелеуді мақсат тұтты.

Абайдың мол мұрасы қазақ ұлтының жаңа сапасын қалыптастыруға қызмет етеді. Оның шығармаларындағы ой-тұжырымдар әрбір жастың бойында халқына, елі мен жеріне деген патриоттық сезімді орнықтырады. Сондықтан хакім Абай еңбектерінің нәрін өскелең ұрпақтың санасына сіңіру және өмірлік азығына айналдыру – ұлтты жаңғыртуға жол ашатын маңызды қадамның бірі.

 Мемлекет ісінің мүдделесі

Біз егемен ел ретінде өсіп-өркен­деуі­міз үшін мемлекеттілігімізді нығай­туымыз керек.

Заң үстемдігін және қоғамдық тәртіпті сақтау баршаға ортақ міндет екенін ұғынған жөн. Халықтың билікке деген құрметі болмаса – елдігімізге сын. Сондықтан азаматтарға, әсіресе, жастарға мемлекетті сыйлаудың мән-ма­ңы­зын түсіндіру қажет. Осы ретте тағы да Абайдың мұрасына зейін қойған абзал.

Ұлы ақын өзінің шығармаларында елдік мұратты асқақтатып, ұлт бірлігін биіктетті.

Ол әділетті қоғам құру идеясын кө­тер­ген. Демек, Абайдың көз­қарастары ХХІ ғасырдағы Қазақстан қоғамы және оның береке-бірлігі үшін аса құнды. Хакім Абайдың ұстанымдары өркениетті мемлекет қағидаларымен үндеседі. Заң үстемдігі, биліктің ашықтығы мен халық алдында есеп беруі жоғары деңгейде болып, мемлекет ісіне азаматтық қоғам өкілдері белсене араласқан жағдайда ғана әділеттілік берік орнығады.

Менің «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» атты тұжырымдамам дәл осы әділетті қоғам идеясын дамыту мақсатымен ұсынылды. Билік пен қоғам арасындағы сындарлы диалог мемлекетке деген сенімді нығайта түседі. Үкімет мүшелері, соның ішінде министрлер мен әкімдер мемлекеттік және қоғамдық маңызы бар мәселелерге қатысты шешім қабыл­даған кезде азаматтардың ұсы­ныс­­тары мен тілектерін ескеруі керек. Мұны Абай меңзеген әділетті қоғам қа­­лып­­тас­тырудың бірден-бір шарты деп білемін.

Ұлы ақын «Келелі кеңес жоғалды, Ел сыбырды қолға алды» дегенді бекер айтқан жоқ. Елге билік жүргізетіндерге жұрттың көңілі толмайтынын да аңғартады.

«Сыбырдан басқа сыры жоқ, Шаруаға қыры жоқ» замандастарымыз көбеймес үшін билік халыққа әрдайым құлақ түріп отырғаны жөн. Мемлекет пен қоғам өкілдері түйткілді мәселелерді бірге талқылап, шешімін табу мақсатында Ұлттық қоғамдық сенім кеңесін құрдық. Кеңес формальды сипат алып кетпеуі үшін оның мүшелерімен арнайы кездесіп, жұмысын жіті қадағалап отырмын.

Абай шығармаларында меритократия мәселесіне де айрықша мән берілген. Ол адамды мәртебесіне қа­рай емес, талабы мен еңбегіне қарап баға­лаған. Ұлы ақын қазақ жастарына жөн-жоба көрсетіп, бағыт-бағдар берген.

Қазір Қазақстанда саяси жаңғыру үдерісі жүріп жатыр. Елбасының қолдауымен билікке басшылардың жаңа буыны келе бастады. Соған қарамастан, елімізде түбегейлі саяси өзгеріс керек деген ойлар да жиі айтылып жатады. Бірақ бұл мәселе бойынша ұлттық мәмілеге келудің, мемлекет мүмкіндіктерін шынайы баға­лаудың және жүктелген міндетке жауап­кер­шілікпен қараудың маңызы зор.

Өзгеріс деп байбалам салатындар еліміздің болашағын байыптамайды, жай ғана популистік идеяларға табан тірейді.

Популизм теріс тенденция ретінде дүниежүзілік сипат алды. Әлемнің түкпір-түкпірінде нақты стратегиясы жоқ, тек жалаң ұрандар арқылы билікке жеткісі келетін топтардың дауысы жиі естілуде. Осындай даңғазаға құмар адамдар туралы Абай: «Қу тілменен құтыртып, Кетер бір күн отыртып», – дейді. Расында, бұл – кез келген елдің дамуын кенже қалдыратын, ұлттың бірегейлігін әлсірететін қауіпті үрдіс.

Бізге, Абай айтқандай, артық мақ­танға салыну, өзгені қор, өзімізді зор санау, дау қуу әсте жараспайды. Әр қадамымызды анық басып, әлемде және елімізде болып жатқан оқиғаларды байыппен сараптай білуіміз қажет. Тұрақтылық пен дамуымыздың кепілі болған татулық пен бірлікті бәрінен жоғары қойған абзал. Мемлекет мүддесін көздесек, әуелі сабақтастық сақталып, төгілген тер мен атқарған еңбектің далаға кетпеуін ойлайық.

Осындай саясат жүргізген кезде ғана барлық стратегиялық мақсаттарымызға қол жеткізіп, Қазақстанды озық дамы­ған мемлекеттердің қатарына қоса аламыз.

 

Жаңа қоғамның жанашыры

Жаңа Қазақстанның өзегін жаңа қоғам құрайтыны анық. Бұл ретте, ең алдымен, ұлтымыздың қадір-қасиетін арттырып, халқымыздың бәсекеге қабілет­тілігін жетілдіруге баса мән беруіміз керек. Сондай-ақ қоғамның дамуына кедергі келтіретін, береке-бірлігі­мізге іріткі салатын жағымсыз қасиеттерден арылу қажет.

Бүгінде дүние жүзінің бірқатар интел­лектуалдары классикалық капита­лизм дағдарысқа тап болғанын ескертіп, оның болашағына күмәнмен қарайды.

Себебі әлемде бай мен кедейдің, білім­ді мен білімсіздің, қала мен ауыл­­дың арасы алшақтап кетті. Бұл үде­ріс­тің қарқыны барған сайын күшейіп келеді. Бизнес тек пайда көз­десе, бі­лім­ділер бөлек орта қалып­тастырды, әр­қайсысы өздері үшін ғана жауап­кершілік арқалайтын болды.

Қалалар тез өсіп-өркендеп, шағын елді мекендердің дамуы тұралады.

Ғалымдар мұның барлығы әлеумет­тік жауапкершіліктің әлсірегенінен деп есептейді.

Әлеуметтік жауапкершілік қайт­кенде орнына келеді? Әрине, бұл – оңай шаруа емес. Осы күрделі мәселенің шешімін Абайдың «Толық адам» формуласынан іздеген жөн. «Толық адам» деген сөз ағылшын тіліндегі «A man of integrity» түсінігіне сай келеді. Бұл – тек өте ілкімді, өзіне сенімді, ізгілік пен жақсылыққа ұмтылатын адамдарға ғана тән сипаттама. Қазір тарап жатқан осы ұғымды Абай сонау он тоғызыншы ғасырдың өзінде-ақ түсіндіріп айтты.

Адам өмірі тұтасымен түрлі қарым-қатынастардан құралады. Онсыз адам қоғамнан бөлініп қалмақ. Ал қа­рым-қатынас міндетті түрде өзара жауап­кершілікті туғызады. Бұл жауапкер­шілік қара басының қамын биік қоятын өзімшілдік араласқан кезде бұзылады. Сондықтан Абай: «Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста, Сонда толық бо­ласың елден бөлек», деп адамға нұрлы ақыл мен ыстық қайраттан бөлек, жылы жүрек керек екенін айтады.

Осы үш ұғымды ол үнемі бірлікте қарастырады, бірақ алдыңғы екеуі жүрекке бағынуы керек деп есептейді. Бұл – қазақ халқының өмірлік философиясы.

Осындай таным-түсінікпен өмір сүрген халқымыз өзі қиын жағдайда отырып, өзге ұлттарды бауырына басқан. Өзі асқа жарымай қиналса да, бір тілім нанын бөлісіп жеуді парыз санаған. Үнемі үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсетіп, сүрінгенге сүйеу, жығылғанға демеу бола білген. Осы құндылықтарды дәріптеп, бүгінге жеткізу арқылы халқымыз өзінің ұлт ретінде сақталуы үшін барын салған.

Біз Абайдың «толық адам» тұжыры­мын қайта зерделеуіміз керек. Бұл бағытта ғалымдарымыз тың зерттеу­лерді қолға алуы қажет. «Толық адам» концепциясы, шындап келген­де, өмірі­міздің кез келген саласының, мемле­кетті басқару мен білім жүйе­сінің, биз­нес пен отбасы институттары­ның негіз­гі тұғырына айналуы керек деп есеп­теймін.

Абай шығармашылығына арқау болған тақырыптың бірі – масыл­дықпен күрес. Ақын үнемі уайымсыз салғырттыққа, ойын-күлкіге салын­бай, сергек болуға үндейді. Оны ұдайы ең­бек арқылы шыңдап отыруды құп көре­ді. Сонымен қатар орынды әре­кет­­тің уайым-қайғыны жеңетінін дәлел­­деп, масылдықпен күрестің психо­ло­­гия­лық қырларына терең бойлайды. Қазір біз көп айтып жүрген эмоцио­нал­ды интеллектіге де сол тұста назар ау­дар­ды. Мақтан мен масылдық психо­ло­­гия­дан арылып, қайраттанып еңбек етуді, талаптанып білім іздеуді насихат­таған.

Абай өлеңдеріндегі «Еңбек етсең ерінбей, Тояды қарның тіленбей», «Тамағы тоқтық, Жұмысы жоқтық, Аздырар адам баласын», «Өзіңе сен, өзіңді алып шығар, Еңбегің мен ақылың екі жақтап» – деген қазыналы ойлар бәрімізге жақсы таныс. Әр адам осы түйінді тұжырымдарды санасына берік тоқып, өзінің тынымсыз, адал ең­бегі­мен айналасына үлгі болуы керек.

Халқымыз еңбектің қадірін біледі. Біз ата-аналарымыздың тылдағы ауыр еңбегі жеңіске жетелеген орасан күшке айналғанын ұмытқан жоқпыз. Қазір де қарапайым еңбек адамдарының үлгілі істері жетерлік. Жақында солардың біразы мемлекеттік наградалармен марапатталды.

Ең бастысы, бүгінгідей бейбіт кезең­де әр азамат өзінің еселі еңбегі еліміз­дің экономикасын ілгерілетуге тікелей ықпал ететінін түсінуі қажет.

Абайды өз заманындағы іскерлік­тің ұйытқысы, еңбекқорлықтың мо­ти­ваторы деуге болады. Ұлы ой­шыл шығармаларында кәсіптен нә­сіп тапқандарды, шаруақорлыққа үйре­ну дағдыларын үлгі етеді. Ол тұрмыс сапасын жақсарту үшін еңбек ету­дің жаңа тәсілдерін меңгеруге шақы­рады. Сонымен қатар ақын баста­машыл­дықты, кәсіптегі адалдықты жоғары қояды. Мысалы, өзінің оныншы қа­ра сөзінде «Ерінбей еңбек қылса, түңіл­мей іздесе, орнын тауып істесе, кім бай болмайды?», деп тұжырым жасайды.

Абайдың ойынша, табыс табу үшін қолөнер үйрену керек. Себебі «мал жұтайды, өнер жұтамайды» (отыз үшінші қара сөз). Ұлы ақынның бұл ойлары бүгінгі Қазақстан қоғамы үшін де өзекті деп санаймын. Сондықтан біз бүгінгі таңда шикізатқа тәуелділік психологиясынан арылуды, шағын және орта бизнесті барынша өркендетуді негізгі басымдықтың бірі ретінде белгілеп отырмыз.

Әлемдік мәдениеттің тұлғасы

Қазіргі өркениетті мемлекеттердің барлығы дерлік шоқтығы биік тарихи тұлғаларымен мақтана алады. Олардың қатарында саясаткерлер, мемлекет және қоғам қайраткерлері, қолбасшылар, ақын-жазушылар, өнер және мәдениет майталмандары бар. Қазақ жұрты да біртуар перзенттерден кенде емес. Солардың ішінде Абайдың орны ерекше. Бірақ біз ұлы ойшылымызды жаһан жұртына лайықты деңгейде таныта алмай келеміз.

Мен көп жылғы дипломатиялық қызме­тімде басқа елдердің саясаткер­лерімен, түрлі сала мамандарымен жиі кездестім. Шетелдіктермен адамзатқа ортақ көптеген түйткілді мәселе туралы пікір алмасып, ой бөлістім. Жалпы, олар Қазақстанның саяси және экономикалық жетістіктері жөнінде жақсы біледі. Ал рухани және мәдени құндылықтарымызбен жете таныс емес. Осы орайда «Неге қазақтың бітім-болмысын, мәдениетін Абай арқылы танытпаймыз?», деген сұрақ туындайды.

Ғұлама Абай – қазақ топырағынан шыққан әлемдік деңгейдегі кемеңгер. Ол күллі адамзат баласына ақыл-ойдың жемісін сыйлады.

Абайдың ақындық қуатының терең тамырына үңілген зерттеушілеріміз оның қазақ фольклорынан, Шығыс пен Батыстың сөз өнерінен, орыс әде­биетінен, тарихи еңбектерден сарқыл­мас нәр алғанын айтады.

Абайдың асқан ойшылдығы оның діни талғам-танымынан да айқын көрінеді. «Алланың өзі де рас, сөзі де рас, Рас сөз ешуақытта жалған болмас», дейді. Бұл ой-тұжырымға Шығыс пен Батыс философтарының еңбектерін терең біліп, зерттеп, зерделеп барып жеткені анық. Ал отыз сегізінші қара сөзінде Аллаға деген көзқарасын толық білдіреді.

Абайдың рухани өресіне баға берген дінтанушы философ ғалымдар оның «кәміл мұсылман» ұғымына ерекше назар аударады. «Кәміл мұсылман» ұғымы тек қазаққа ғана емес, бүкіл мұ­сылман әлеміне қатысты айтылса керек. Міне, біздің ойшыл Абай, хакім Абай – әлемдік деңгейде осы діни көзқарасы арқылы да биіктей беретін тұлға.

Елордада барлық діннің басын қосып, дәстүрлі жиын өткізіп келе жатқанымызды білесіздер. Мұндай іс-шаралардың мақсаты мен ұлы Абай ұстанымының арасында өзара үйлесімділік бар.

Ақынның барша адамзат баласының жан дүниесінің тазалығын сақтауға деген ниеті бәрімізге ой салады.

М.Әуезовтің «Абай жолы» романы арқылы Абай бейнесі көркем образ ретінде әлем әдебиетінде жоғары бағаланғаны белгілі. Бірақ бұл – Абайды танудың бір қыры ғана. Нағыз Абайды, ақын Абайды тану үшін оның өлеңдері мен қара сөздерінде айтылған ой-тұжырымдардың мән-маңызы ашылуы керек. Ол әлемнің кең таралған негізгі тілдеріне барлық бояуын сақтай отырып аударылуы тиіс. Бұған біз толық қол жеткізе алдық деп айту қиын. Нағыз ұлт ақындарын өзге тілдерге аудару – оңай шаруа емес. Аудармашы да сол ойшылдың деңгейіндегі талант болуы керек. Біздің абайтанушы ғалымдарымыз, тіл мамандары мен жанашыр азаматтар осы мәселеге ерекше мән бергені жөн.

Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев: «Абай – қазақ халқының рухани қазынасына өлшеусіз үлес қосқан ғұлама ғана емес, сонымен қатар ол қазақ халқының ел болуы жолында ұлан-ғайыр еңбек еткен данагер.

Абай – әлемдік деңгейдегі ойшыл­дардың қатарындағы ғажайып тұлға», деген болатын. Шынында да, дана ақын шығармалары тек қазақтың ғана емес, бүкіл адамзат баласының рухани өмірін жан-жақты байыта алады. Өйткені Абай туындыларының мазмұны жалпы­адамзаттық құндылықтарға толы. Оның қара сөздері – әлем халық­­тарының ортақ қазынасы. Бұл – клас­си­калық үлгідегі өнегелі ойлар шоғыры. Нақыл сөз, ғибратты сөз, ғақлия сөздер деп әрқилы аталғанымен, бұл – ерекше жанр.

Абай өзінің қара сөздерінде адамзат баласына ортақ мұраларды дәріптей отырып, рухани биікке құлаш сермеп, алысқа қанат қаққанын көрсетеді. Оның қара сөздерінің арқауы – кісілік, мәдениет, ізгілік. Хакім Абайдың қара сөздеріне балама еңбек іздесек, француз ойшылы Монтеньнің жазбалары ойға оралады. Десек те, Монтень өз болмысы мен адам тұлғасы жөнінде көбірек ой толғаса, Абай қара сөздерінің бас­ты миссиясы – ойлану, өзгеге ой салу, мақсатты ұстанымға айналдыру. Демек, ұлы ойшылдың қара сөздері – аса құнды еңбек.

Әлемдік мәдениетте Абайды қанша­лықты жоғары дәрежеде таныта алсақ, ұлтымыздың да мерейін соншалықты асқақтата түсеміз. Бүгінгі жаһандану дәуірінде, ақпараттық технологиялар заманында Абай сөзі баршаға ой салуы тиіс.

Дүние жүзінде ғылым мен білімнің түрлі салаларын дамытуға зор үлес қосып, бүкіл адамзатқа ортақ ойшыл ретінде танылған тұлғалар баршылық. Мысалы, Қытай дегенде Лао-цзы мен Конфуций, Ресей дегенде Достоевский мен Толстой, Франция дегенде Вольтер мен Руссо бірден ойға келеді. Сол сияқты шетелдіктердің бәрі бірдей Қазақстан дегенде бірден Абайдың есімін атайтындай дәрежеге жетуіміз керек. Өзге жұрт «Қазақ халқы – Абайдың халқы» деп бізге ілтипат білдіріп отырса, зор мәртебе болары анық.

Абайды қалай дәріптесек те жарасады. Оның ғибратты ғұмыры мен шынайы шығармашылығы – қазақ халқына ғана емес, жаһан жұртына да үлгі-өнеге. Абайдың адам мен қоғам, білім мен ғылым, дін мен дәстүр, табиғат пен қоршаған орта, мемлекет пен билік, тіл мен қарым-қатынас туралы айтқан ой-тұжы­рымдары ғасырлар өтсе де маңызын жоғалтпайды. Өйткені ақынның мұрасы – бүкіл адамзат баласының рухани азығы.

Қазақ елі барда Абай есімі асқақтай береді. Оның асыл сөздерін рухани байлығымыз ретінде жоғары ұстасақ, туған еліміздің әлем алдындағы абыройы арта берері сөзсіз.

Ең алдымен Абайды ұлтымыздың мәдени капиталы ретінде насихаттауымыз керек. Өркениетті елдер қазақтың болмыс-бітімін, мәдениеті мен әдебиетін, рухани өресін әлемдік деңгейдегі біртуар перзенттерінің дәрежесімен, танымалдығымен ба­ғалай­тынын ұмытпайық. Сондықтан Абайды жаңа Қазақстанның бренді ретінде әлем жұртшылығына кеңінен таныс­тыру қажет. Бұл – бүгінгі ұрпақ­тың қастерлі борышы.

 

Торқалы тойдың тағылымы

Біз ұлттық сананы жаңғыртамыз және бәсекеге қабілетті ұлт қалып­тастырамыз десек, Абайдың шығар­маларын мұқият оқуымыз керек. Оның қоғамдағы түрлі үдерістерге қатысты көзқарасы бүгінгі Қазақстан үшін аса пайдалы. Өз заманының ғана емес, қазіргі қоғамның да бейнесін танытқан Абай – елдік мұраттың айнымас темірқазығы.

Әр қазақтың төрінде домбыра тұрсын деген ұғым қалыптасқанын бәріміз жақсы білеміз. Сол сияқты әр шаңырақта Абайдың кітабы мен Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романы тұруы керек деп санаймын.

Келер ұрпақ Абайдың сара жолын жалғауы тиіс. Бұл – ұлы ақын арманының орындалуы. Сондықтан біз Абайдың ойынан да, тойынан да тағылым алуға тиіспіз.

Биыл Абайдың 175 жылдығына орай халықаралық, республикалық және аймақтық деңгейде 500-ден астам іс-шара ұйымдастырылады. Тамыз айында Семей қаласында ЮНЕСКО-мен бірлесіп өткізілетін «Абай мұрасы және әлемдік руханият» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция ең басты шараға айналады. Сондай-ақ қазан айында Нұр-Сұлтан қаласында «Абай және рухани жаңғыру мәселелері» деген тақырыпта халықаралық конференция өтеді. Бұл жиындарда Абайдың тұлғасы мен мұрасы жан-жақты зерделеніп, оның шығармашылығын ХХІ ғасырдағы жаңа Қазақстанның игілігіне пайдалануға жол ашылады.

Маңызды жобаның бірі – ұлы ақынның шығармаларын он тілге аударып, басып шығару. Атап айтқанда, Абай еңбектері ағылшын, араб, жапон, испан, итальян, қытай, неміс, орыс, түрік, француз тілдеріне тәржі­ма­ланады. Ақынның өмірі, мұрасы, қазақ мәдениетін дамытудағы рөлі туралы бірнеше деректі фильм және «Абай» телесериалы түсіріледі.

Ақын тойынан өнер саласы да тыс қалмайды. Республикалық және ха­лық­аралық деңгейде театр және музыка фестивальдары өтеді. Биылғы бәй­гелер Абай шығармашылығына ар­на­лады. Әдебиет және өнер саласын­дағы үздік шығармаларға берілетін мем­ле­кет­тік сыйлық енді Абай атын­дағы мем­лекеттік сыйлық деп аталатын болады.

Абайдың тұлғасы мен мұра­сын ұлық­тау шетелдерде де жалға­сады. Ресей­дегі, Франциядағы, Ұлыбри­­та­ния­да­ғы және басқа да мемлекеттердегі Қазақ­­станның елшіліктері жанынан «Абай орталықтарын» құру жос­пар­ла­нып отыр. Бұл мәдени іс-шараларды ысы­рап­­шылдыққа жол бермей ұйым­дас­тыру қажет.

Шығыс Қазақстан облысының Ақ­шоқы елді мекеніндегі Құнанбай Өскен­­байұлы әулетінің қорымы абаттанды­рылады.

Сонымен қатар Абай тұл­ғасын жоға­ры дәрежеде дәріптеу үшін Үкімет мына­дай шараларды қолға алуы керек деп есептеймін:

Семей өңірі – қазақ тарихындағы киелі өлкенің бірі. Сондықтан елдің рухани дамуында ерекше орны бар Семей қа­ласын тарихи орталық ретінде белгі­леген жөн. Ұлы Абай мен Шәкәрім­нің, Мұхтар Әуезовтің кіндік қаны там­ған өңір айрықша құрметке лайық. Осы­ған орай шаһарды әлеуметтік-эко­но­ми­калық тұрғыдан кешенді түрде дамы­тып, ондағы тарихи-мәдени нысандар­ды жаңа талапқа сай жаңғыртамыз. Үкі­метке бұл мәселеге байланысты тиісті шаралар қабылдауды тапсырамын.

Мерейтой жылы аясында Абайдың қастерлі мекені – әйгілі Жидебайды абат­тандырып, ұлы ақынның рухына тағ­зым етуге келетін жұртшылыққа қолай­лы жағдай жасау қажет.

Сонымен қатар Абайдың «Жиде­бай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-мә­дени және әдеби-мемориалдық қорық-музейіне ерекше көңіл бөліп, ғылыми-танымдық жұмыстармен айналысатын орталыққа айналдыру керек.

Жидебайда музейге арнайы лайық­талған «Абай мұрасы» атты жаңа ғи­марат салу қажет.

1918 жылы Семей қаласында Мұхтар Әуезов пен Жүсіпбек Аймауытов негі­зін қалаған, 1992 жылдан бері қайта шыға бастаған «Абай» журналына мемлекет тарапынан қолдау көрсету керек.

Осы және басқа да ауқымды шаралар ұлы Абайдың рухына тағзым етіп, оның мол мұрасын дәріптеу үшін өткі­зілмек. Ендеше, бүкіл Қазақстан хал­қын осы игі бастамаға белсене атса­лысуға шақырамын.

 

Біз Абайдың 175 жылдық мерейто­йына қоғамдық сананы жаңғыртатын, бір ел, тұтас ұлт болып дамуымызға сер­пін беретін іс-шара ретінде зор мән беріп отырмыз.

Бұл тойдың тұсындағы басты мақ­са­тымыз бүкіл халықтың ұлт ұстазы ал­дындағы өзіндік бір есеп беруі іспеттес болуы тиіс деп білемін. Абай сыны – ауыр сын, сындарлы сын.

Елбасы бастап, ел қостап, биік белес­терді бағындырдық. Озық елулікке кіреміз деп мақсат қойдық, ол мақсатқа мерзімінен бұрын жеттік.

Озық отыздыққа қосылуды меже­ледік. Ол межеге де жетеміз. Сол меже­ге жетуге де бізге Абай мұрасы көмек бере алады. Ендігі мәселе – біз Абай­дың көмегін түсіне алдық па, зерделей аламыз ба?

Ұлылықтың тойы ұлт алдындағы ұлы міндеттің үдесінен шығудың жолын іздеуге ұмтылдыруы тиіс. Әр аза­мат осы тойдың алдында еліміз, елдігі­міз жөнінде терең ойланса дейміз. Абай бізге нені аманаттады? Абай бізден не­ні талап етті? Абай бізден нені күтіп еді? Абай елдің қай ісіне сүйініп еді? Сол сүйін­ген ісінен үйрене алдық па? Абай қазақ­тың қай ісіне күйініп еді? Сол күйін­ген ісінен жирене алдық па? Басқа­сын былай қойғанда, ақын айтқан бес асыл істі жүзеге асырып, бес дұшпан­ды бойдан қашырып жатырмыз ба деген ой­дың төңірегінде толғансақ та талай жай­ға қаныға аламыз.

Абай мұрасы – біздің ұлт болып бірлесуімізге, ел болып дамуымызға жол ашатын қастерлі құндылық.

Жалпы, өмірдің қай саласында да Абайдың ақылын алсақ, айтқанын істесек, ел ретінде еңселенеміз, мемлекет ретінде мұратқа жетеміз.

Абай арманы – халық арманы. Халық арманы мен аманатын орындау жолында аянбағанымыз абзал. Абайдың өсиет-өнегесі ХХІ ғасырдағы жаңа Қазақстанды осындай биіктерге жетелейді.

Қасым-Жомарт ТОҚАЕВ,

Қазақстан Республикасының Президенті